De rolrederij en weverij van Planteijdt

door Gerard Palmboom

De familie Planteijdt
Deze familie komt uit Egmond aan Zee, waar het een familie met aanzien was, met o.a. reders en burgemeesters in de gelederen.
Zo was Cornelis Planteijdt, de vader van Simon die de zeildoekfabriek in Krommenie oprichtte, scheepsreder. Het gezin woonde in Krommenie aan het Noordeinde 335; later op nummer 389, waar Cornelis ook overleed op 22 februari 1874.

Simon trouwde 23 juli 1857 met Anna Petronella van der Wart, dochter van Dirk van der Wart, notaris en burgemeester in Krom­menie, en Lijsbeth Alberti. Het gezin van Simon woonde eerst op hetzelfde adres als dat van zijn ouders, Noordeinde 389; later op Noordeinde 580, wat nu Noorderhoofdstraat 74 is. Zijn officiële beroep was fabrikant. In 1850 richtte hij de zeildoekfabriek op.

De zeildoekfabriek
Om een indruk te krijgen van hoe het was in dit bedrijf, geven we een stukje weer van de enquête die door een staatscommissie werd gehouden over de arbeidsomstandigheden. Zitting van zaterdag 18 juli 1891. Verhoor van Dirk Planteijdt, oud 29 jaar, zeildoekfabrikant. Zijn vader Simon was 7 december 1887 overleden.
V = vraag; A = antwoord.
V. Sedert wanneer werkt gij machinaal?
A. Sedert 1886. Ik heb nu 10 handwevers en vroeger hield ik er 80.
V. Wonen uwe wevers ver van de fabriek?
A. Het grootste gedeelte woont in Assendelft.
V. Het handweven is een buitengewoon zwaar werk, nietwaar?
A. Ja.
V. Zodat de mensen zeer vroeg opraken?
A. Dat is mijne overtuiging.
V. Hoe talrijk is uw personeel?
A. Het bestaat uit omstreeks 50 personen.
V. Hoe is de werktijd?
A. Van 7 uur ’s morgens tot 7 uur ’s avonds, maar nu, omdat het exceptioneel druk is, van 5 uur ’s morgens tot 8 uur ’s avonds.
V. Is de inrichting uwer fabriek in de laatste jaren veel verbeterd?
A. Zij is van den beginne goed geweest naar het project van een Engelsch ingenieur. Zij werkt uitstekend. Toen de stoomweverij in werking kwam, zijn er veel handwevers weggegegaan. Enkelen hebben wij de gelegenheid gegeven om bij de stoomweverij te gaan.

Simon Planteijdt was ook eigenaar van de hennepklopper ‘De Haan’ (kadasternummer A386), die in 1891 door de erfgenamen van Simon is afgebroken. Hiervan bestaat jammer genoeg geen foto. De oude molenschuur en nog enkele bijgebouwen werden tot pakhuis ingericht om in 1901 hetzelfde lot te ondergaan als de molen zelf. De naam van de molen is echter blij­ven voortleven in de Haan­sloot. De molen heeft gestaan op een paar honderd meter ten noorden van de Haansloot en ten westen van de Vluschsloot. Het kadasternummer werd in 1891, na de afbraak A1000.

Faillissement en veiling
In 1864 nam de firma S. Planteijdt een hypotheek van f 40000 met als onderpand alle gebouwen, machines en grond. De hypotheekgever was de Credietvereniging te Amsterdam. Na het overlijden van Simon in 1887 kwam de hypotheek op naam van zijn weduwe Anna van der Wart en de zonen Cornelis en Dirk.
In 1893 was er nog een schuld van
f 36704,565. Doordat de firma in gebreke was gebleven met de betaling der interesten en daarenboven de onroerende goederen niet meer had verzekerd tegen brandschade enz. is de weverij van Planteijdt failliet verklaard. Op 8 februari 1893 kwam er in het Heerenlogement in Krommenie een veiling van de onroerende goederen. Het betrof de volgende percelen, door de notaris alzo beschreven:
1. Een stoomweverij gebouw met stoomschoorsteen enz. aan de Nauwernasche Vaart, kad.nr. B1512. Fabriek groot 1470 m2 met alle daartoe behorende machinerieën en werktuigen die voor de zeildoekfabriek in gebruik zijn, als daar zijn een uitmuntende stalen stoomketel met compound stoommachine, benevens verschillende andere machinerieën voor het merendeel aard- en nagelvast, alles voor zover die machinerieën, werktuigen en gereedschappen door bestemming of wetsduiding als onroerende goederen beschouwd kunnen worden, benevens een stuk weiland, kad.nr. B1511, groot 3080 m2 en een ten Zuiden der fabriek gelegen bergplaats voor steenkolen uitmakende een gedeelte van B1510, welk gedeelte van het overige van laatstgenoemd perceel is afgescheiden.
2. Een pakhuis genaamd “de Graafstroom” aan de Nauwer–nasche Vaartdijk, kad.nr. B1111, groot 330 m2.
3. Een kantoor, kad.nr. B1509, groot 72 m2.
4. Een zeildoekfabriek, kad.nr. B918, groot 160 m2, met daarbij behorende en aanwezige machinerieën en gereedschappen, be–nevens werf zijnde het Noordelijke gedeelte van een stuk weiland, kad.nr. B1510, als weiland en schuur, groot 13214 m2.
5. Een perceel weiland, uitmakende een gedeelte, en wel het Zuidoostelijk deel van een stuk weiland van B1510 als weiland en schuur, groot 13214 m2. Welke onder 4 en 5 genoemde gedeelten van B1510 zijn gescheiden door het op het smalste gedeelte van dit perceel geplaatste damhek.
6. Een woonhuis met erven en tuin, in het Noordeinde, kad.nr. B851, groot 610 m2.
7. Een huisje en erf, in het Noordeinde, kad.nr. B1119, groot 180 m2.
8. Een daarnaast gelegen wagenhuis met stal en erf, kad.nr. B895, groot 380 m2.
9. Een stuk weiland achter het Blok, kad.nr. B102, groot 500 m2.
10. Een stuk weiland met daarop staande bergplaatsen, bewesten de Vlusch, kad.nr. A1000, pakhuis, schuitenhuis en weiland, groot 2299 m2. Vroeger nr. A385 en A939.

Notaris Van Wermeskerken zal wel moeite hebben gehad met de beschrijvingen. De percelen werden eerst afzonderlijk geveild.

Daarna volgde de combinatie van de percelen, waarbij de Credietvereniging te Amsterdam de nieuwe eigenaar werd van percelen 1 t/m 8 voor f 36500. De percelen 9 en 10 werden eigendom van de eerder genoemde bieders.

Nog voor het faillissement vertrokken op 6 december 1892 Dirk en Simon Johannes Planteijdt naar Amerika. Cornelis ging naar Velsen. De laatste twee jaren heeft Jacob Klapmuts bij de firma Planteijdt als stoker gewerkt, en hij geeft wel een zeer merkwaardig verslag van zijn ervaringen daar. Hij vertelt hoe één van de broers twee potentiële klanten (marine-officieren) als volgt bejegende: “Als ik me niet ontzag dan donderde ik jullie allebei bij de trap neer”. Enige tijd later maakten de gebroeders een veiligheidsklep onklaar, waardoor er grote schade ontstond. Meer hierover staat in een artikeltje van Jan Rem (Einde van weverij Planteijdt) in Kroniek 7 van september 1997.
De Credietvereniging te Amsterdam zal er wel een bedoeling mee hebben gehad om eigenaar te worden van de percelen van Planteijdt. Een paar maanden na de veiling al, op 10 april 1894, verkocht de Credietvereniging bij notaris Van Wermeskerken aan Cornelis Verwer en Jan de Jong Kz, fabrikanten en directeuren van de N.V. tot exploitatie van Verwers Vernis en Stoommetaaldrukkerij te Krommenie, de volgende percelen:
B 1511 weiland 3080 m2
B 1512 fabriek 1470 m2
B 1510 weiland en schuur 13214 m2
B 1111 pakhuis 330 m2
B 1509 huis 77 m2
B 895 wagenhuis en stal 380 m2
B 918 zeildoek fabriek 16 m2
het geheel groot 18706 m2 voor f 20000
Jan de Jong Kz woonde in 1894 op ’t Blauwe End en was oorspronkelijk zeildoekfabrikant.
Er ging nog meer in de verkoop:
Nr. 6, woonhuis, gebouwd in 1785, met erven en tuin in het Noordeinde 580, kad.nr. B851, 610 m2. Dit was het woonhuis van de familie Planteijdt. De Credietvereniging verkocht het in 1894 aan Johannes van Wermeskerken voor vermoedelijk f 6500. De notaris ging er ook wonen. Het huidige adres is Noorder­hoofdstraat 74; het huis staat ook bekend als “Het huis met het Kruis”.
Nr. 7, huisje en erf, in het Noordeinde, kad.nr. B1119, 180 m2, werd ook in 1894 verkocht door de Credietvereniging, aan de gemeentebode Klaas Ham, die het in 1898 doorverkocht aan Cornelis Verwer. Deze was reeds in het bezit van Nr. 8, het ernaast gelegen wagenhuis met stal en erf, kad.nr. B895, hierboven genoemd.
In 1899 werden de percelen 7 en 8 afgebroken, waardoor een bouwterrein ontstond van 560 m2. Hierop liet Verwer een huis en een schuur bouwen, met het erf erbij, kad.nr. B1992, 375 m2. Dit is nu Noorderhoofdstraat 68; het werd het woonhuis van de directeur van Verblifa (nadat het Het Verpleeghuis was geweest,1919-1924). De overige 185 m2 werden gebruikt voor de toegangsweg naar Blik–fabriek Noord.

Toen waren de terreinen vanaf de Noorderhoofdstraat tot aan de Vaartdijk eigendom van de “Vennootschap Verwer”, waarop al in 1897 de grote fabriek werd gebouwd met de schitterende gevel. Nu zetelt in deze gebouwen het enveloppen imperium van Vlaar.
Het enige dat van de weverij Planteijdt is overgebleven, is het kantoor (B1509, 72 m2). Dit
is later als woonhuis ingericht en daar woonde Frans van Wijk, die portier was bij de blikfabriek. Het adres is Noorderhoofdstraat 76.

Bronnen:
Gemeente archief Zaanstad

Foto 1: Het huis met de hoge stoep is Noorderhoofd­straat 74. Foto ca. 1920.

Foto 2: Noorderhoofdstraat 74, per ceel 6, 1900.